Công trình xây dựng đầu tiên của Pháp ở Hà Nội khi mới đô hộ nước ta - Nhà thờ Lớn

Nhà thờ Saint - Joseph, hay Nhà thờ Lớn, là một trong những công trình đầu tiên do người Pháp xây dựng ở Hà Nội và cũng là một trong số rất ít những công trình cổ nhất thời thuộc địa còn lại đến ngày nay.

Có hai cố đạo người Pháp từng có mặt ở Hà Nội từ sau khi thành Hà Nội bị Francis Garnier tấn công lần thứ nhất (20-11-1873), đó là Giám mục Puginier cai quản xứ Bắc Kỳ và Cha cố Landais trông nom giáo phận Hà Nội.

Sau khi khu nhượng địa Pháp (la Concession française) ở Hà Nội được khởi công xây dựng theo Hiệp ước ngày 15-3-1874, Cha Landais đã tập hợp giáo dân ở Hà Nội vào một khu vực ở phía Bắc Trường Thi, tức khu Nhà Chung. Cha Landais thường gặp gỡ Giám mục Puginier từ Kẻ Sở (thuộc Phủ Lý, tỉnh Hà Nam) lên, khôn khéo giao thiệp với Tổng đốc Nguyễn Hữu Độ và các quan chức người Việt nên mặc dù lúc đó ngoài xã hội có phong trào bài Gia Tô nhưng nhìn chung, các giáo dân Hà Nội vẫn được bình yên.

Năm 1876, theo gợi ý của đại úy công binh Dupommier đang phụ trách công việc kiến thiết ở khu Nhượng địa, Cha Landais đã cho xây dựng ở khu Nhà Chung tòa nhà đầu tiên bằng gạch có những cửa sổ hình vòm cung gãy. Cũng năm đó, một nhà thờ nhỏ mọc lên ở khu vực này với một gian phòng rộng, xà bằng gỗ lim, bên trên dựng một tháp chuông kiểu gô-tích. Vào thời gian này, khu Nhà Chung mới chỉ tập hợp được một vài gia đình giáo dân. Nhưng đến khi Henri Rivière tấn công thành Hà Nội lần thứ hai (25-4-1882), khu Nhà Chung đã trở thành một khu đặc biệt của Hà Nội. Theo mô tả của Bonnal trong “Au Tonkin: Notes et souvenir 1872-1881” thì đây là “một khu rộng, đối diện với Trường Thi, hơi xa cổng phía Đông-Nam của thành Hà Nội, bốn bề có lũy tre bao quanh. Đó là một ngôi làng thực sự, một nơi rất đặc biệt, nhộn nhịp với nhiều giáo dân người bản xứ, Cha cố, thày giảng, học sinh trường Dòng, trẻ con ở cô nhi viện, hàng ngày quây quần bên Cha xứ Hà Nội Landais…”

Trong đợt tấn công khu Nhà Chung vào 9 giờ tối ngày 12-5-1883, quân Cờ Đen vấp phải sự kháng cự của giáo dân do Cha Landais chỉ huy nên đành phải rút lui. Đến đêm ngày 15 và 16-5-1883, quân Cờ Đen mới chiếm được Nhà Thờ, nhưng trước khi rút lui đã thiêu hủy Nhà Thờ và chiếm tượng Đức Bà Maria mang đi.

Hai năm sau ngày thành Hà Nội thất thủ (1884), Giám mục Puginier quyết định vận động xây dựng một nhà thờ mới bằng đá, to rộng và kiên cố gần khu Nhà Chung, trên đất của chùa Báo Thiên. Để huy động kinh phí xây dựng, vé số loại 1 đồng Đông Dương đã được tiến hành mở bán: lần một bán 10.000 vé với sự cho phép của Đô đốc Courbet và lần hai bán 6.000 vé với sự cho phép của Paul Bert ngày 14-8-1886. Công trình xây dựng nhà thờ bắt đầu vào đầu năm 1884 và hoàn thành sau 3 năm, được mang tên chính thức là Nhà thờ Saint - Joseph, trong dân gian gọi là Nhà thờ Lớn.

Nhà thờ Lớn được xây dựng mô phỏng theo nhà thờ Notre Dame de Paris trên một mặt bằng hình thập tự dài 55m, rộng 33m, có hai tháp chuông đồ sộ đáy vuông cao 17m, có nhiều cửa uốn vòm lắp kính của Công ty Ott et Cie mang từ Pháp sang.
Ba mươi hai năm sau ngày Nhà thờ Saint - Joseph hoàn công, André Masson đã viết về công trình này như sau: “Mặc dù nhà thờ không phải là một kiệt tác kiến ​​​​trúc, nhưng từ góc độ lịch sử, nó là một trong những di tích đáng chú ý nhất của thành phố và tương tự như những nhà thờ thời Trung Cổ của chúng ta về điều kiện xây dựng trên quy mô hoành tráng với nguồn tài nguyên nhỏ bé, sau những thảm họa do chiến tranh và hỏa hoạn gây ra”.

Đây là một trong những công trình đầu tiên do người Pháp xây dựng ở Hà Nội và là một trong số rất ít những công trình cổ nhất thời thuộc địa còn lại đến ngày nay.