Chùa Tiêu - Di tích chứa đựng nhiều bí ẩn lịch sử và văn hóa Việt

Chùa Tiêu có tên gọi là Thiên Tâm tự. Chùa nằm trên lưng chừng núi Tiêu, thuộc phường Tương Giang, thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Nơi đây lưu giữ những di sản văn hóa quý giá của vương triều Lý và thu hút đông đảo du khách thập phương đến tham quan, tìm hiểu lịch sử về ngôi chùa cổ này.

Chùa Tiêu xưa có tên là chùa Lục Tổ, tên chữ là Thiên Tâm Tự, toạ lạc ở sườn núi Tiêu, nay thuộc phường Tương Giang, thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Cách ga Hà Nội 20 km về phía Bắc dọc theo quốc lộ 1-A, Bạn có thể đi xe buýt số 54 (điểm đầu ở bến trung chuyển Long Biên).
Chùa có từ lâu đời, thuộc hệ phái Bắc tông, là nơi tu thiền và giảng pháp của nhiều cao tăng. Ở chùa có tấm bia đá cao 0,68 mét, ngang 0,40 mét, khắc bốn chữ : “Lý Gia Linh Thạch”. Sách Từ điển di tích văn hoá Việt Nam (Hà Nội, 1993) giới thiệu chùa này xưa là nơi trụ trì của Thiền sư Vạn Hạnh (萬行 938 - 1018). Chùa xưa từng lưu giữ ván in sách Thiền Uyển Tập Anh, một tác phẩm ghi chép về các danh tăng Việt Nam có giá trị về văn học, sử học, triết học. Chùa đã được Bộ Văn hoá - Thông tin công nhận là Di tích lịch sử - văn hoá Quốc gia (ngày 25/01/1991). Đặc biệt, chùa còn giữ tháp mộ và nhục thân Thiền sư Như Trí : Ngài viên tịch năm Quý Mão (1723).

Đại Lão Ni Trưởng Thích Đàm Chính (sinh năm Mậu Thìn 1928), trụ trì chùa Tiêu, đã có hơn 80 năm gắn bó với ngôi chùa Tiêu kể lại : “Ngày xưa, khắp ngọn núi Tiêu cây cỏ rậm rạp, rắn rết bò lổm ngổm đầy núi, nên chẳng ai dám vào khu vực có mộ tháp. Hồi mới về chùa, có năm mưa gió liên miên, cây cỏ rậm rạp, mọc trùm kín các mộ tháp, nên nhà chùa đã bắc thang trèo lên các mộ tháp để dọn cỏ. Như duyên trời, khi nhà chùa dọn cỏ ở tháp Viên Tuệ, thì một viên gạch rơi ra. Nhà chùa cầm viên gạch ghép lại chỗ cũ, thì phát hiện thấy dòng chữ in trên viên gạch : Hoà thượng Như Trí, viên tịch năm Bảo Thái thứ tư triều Lê Dục Tông (1723). Tìm hiểu các tài liệu, thấy sư Như Trí đứng thứ 15 trong danh sách các vị hoà thượng đã trụ trì chùa Tiêu, vẫn được chùa cúng thỉnh”. Qua khe hở do viên gạch rơi ra, ni sư Đàm Chính ghé mắt nhìn vào và giật mình suýt ngã khi thấy rõ ràng một người đang ngồi kiết già trong tháp. Hoảng quá, ni sư Đàm Chính cầm viên gạch bịt kín lại và chôn chặt chuyện này trong lòng, không kể với bất kì ai.
Theo các tài liệu còn lưu lại ở chùa, thiền sư Như Trí là đệ tử nối pháp của thiền sư Chân Nguyên. Thiền sư Như Trí đã từng khắc in lại bộ Thiền Uyển Tập Anh, là bộ sách có giá trị đặc biệt không những về lịch sử Phật giáo mà còn là một tác phẩm truyền kì có giá trị về văn học, triết học và văn hoá dân gian. Thiền sư Như Trí cùng người thầy Chân Nguyên của mình tiếp nối tinh thần phục hưng dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử. Theo các tài liệu của thiền phái Trúc Lâm, sau khi mãn duyên độ sinh, Ngài an nhiên trước sinh tử, nhập thất kiết già và để lại nhục thân bất hoại.
Theo ni sư Đàm Chính, nếu không có sự kiện một người chăn trâu mò lên tháp tìm của quý, chọc thủng pho tượng thiền sư Như Trí, thì ni sư quyết đem bí mật về pho tượng kia xuống suối vàng. Năm ấy, một người đàn ông trong làng, khi thả trâu trên núi Tiêu, đã mò lên tháp Viên Tuệ với ý định tìm … vàng bạc. Gỡ mấy viên gạch ra, ông này nhìn thấy một pho tượng giống hệt một người còm nhom đang ngồi trong tháp. Do tò mò, ông ta đã kiếm một cây gậy chọc thử vào pho tượng. Kết quả, ông ta chọc thủng mặt vị thiền sư đã an toạ gần 300 năm trong tháp gạch rêu phong. Người chăn trâu này sau bị bệnh trọng, thế là lời đồn thổi về một nhà sư chết ngồi trong tháp rất linh lan truyền khắp xóm thôn. Biết không thể giấu kín chuyện này mãi, ngày 04/03/1996, khi Hoà thượng Thích Thanh Từ - trụ trì Thiền viện Trúc Lâm ở Đà Lạt và Tì kheo Thích Kiến Nguyệt - Tổng thư kí Thiền viện Trúc Lâm tới thăm chùa Tiêu Sơn, ni sư Đàm Chính đã thổ lộ và nhờ Thiền viện Trúc Lâm giúp đỡ.

PGS. TS. Nguyễn Lân Cường kể, hồi đang tu bổ nhục thân Vũ Khắc Minh và Vũ Khắc Trường ở chùa Đậu, Tì kheo Thích Kiến Nguyệt - Tổng thư kí Thiền viện Trúc Lâm đã đến xem và có ý nhờ ông tu bổ giúp một nhục thân nữa. Chúng tôi đã soạn thảo dự án “Tu bổ và bảo quản nhục thân thiền sư Như Trí ở chùa Tiêu Sơn (Bắc Ninh)”. Theo dự án này, sở Văn hoá - Thông tin Bắc Ninh là cơ quan lập thiết kế và phương án thi công, Thiền viện Trúc Lâm là đơn vị chủ đầu tư của dự án. Tôi là chủ nhiệm dự án cùng thực hiện với hoạ sĩ sơn mài Đào Ngọc Hân, và Tì kheo Thích Kiến Nguyệt - Tổng thư kí Thiền viện Trúc Lâm, người theo sát dự án để lo kinh phí.
Ngày 05/03/2003, nhục thân thiền sư Như Trí được đưa ra khỏi tháp. Nhục thân ngồi thiền định trong tư thế bán già, tay kiết ấn Tam muội, nhưng vì ẩm mốc nên bị mục rớt phần cẳng tay. Có một lỗ thủng lớn chính giữa mặt. Xương mũi và xương hàm trên thụt vào hộp sọ. Xương màu đen còn nhìn thấy rõ bên trong hộp sọ. Vết nứt ở tai phải từ thái dương qua trước dái tai xuống cổ và chạy sát tới đầu xương đòn phải. Hai tay bị vỡ từ cánh tay đến hết bàn tay. Các mảnh vỡ rơi rụng xuống nền và lẫn với đất, đá. Xương mỏng và có màu đen. Một vết vỡ lớn khác ở giữa ống chân phải, không nhìn thấy xương. Mặc dầu tượng bị vỡ phần tay, ống tay bị vỡ rụng xuống dưới, nhưng trên ống chân còn dấu vết của một phần bàn tay. Phía trong mảng bồi, nhìn thấy rõ thớ vải bằng mắt thường. Trật tự từ ngoài vào trong là : vải bồi, bó, hom, sơn (màu ngà). Không thấy thếp vàng hay bạc. Nhục thân được sơn phủ bên ngoài một lớp sơn ta màu ngà, mắt và lông mày vẽ bằng sơn đen. Lớp sơn đã bị bong tróc nhiều nơi, nên có màu sắc loang lổ. Do nhục thân đặt trong tháp bịt kín lâu ngày trong môi trường ẩm, mốc làm hỏng lớp sơn và bong tróc. Từ các phần hỏng, thủng, hơi ẩm, côn trùng và vi sinh vật đang xâm nhập vào phá hoại phần bên trong của nhục thân.
Do ở chùa Tiêu Sơn rất hiếm nước, khách tham quan lại đông nên việc tu bổ, bảo quản được quyết định chuyển về thực hiện tại chùa Duệ Khánh (thuộc xã Nội Duệ, huyện Tiên Du - tỉnh Bắc Ninh). Để diệt khuẩn ở bên ngoài và trong tượng, phải phun thuốc diệt khuẩn và xông thuốc. Bề mặt pho tượng bị nứt, nhiều nơi bị bong tróc lớp sơn ta. Chúng tôi xử lí ngay bề mặt pho tượng bằng cách phủ bề mặt bằng vải màn và phủ sơn rồi rắc mạt cưa lên sơn khi bề mặt chưa khô. Bề mặt pho tượng được gia cố dần. Khi gỡ phần nhục thân khỏi đế, chúng tôi phát hiện đế là một tấm gốm nung màu đỏ, mặt áp vào đáy tượng có in hình nan phên. Phía trong lớp bồi nhìn rất rõ lớp vải màn. Từ mặt đáy, xương sên, gót và xương mác nằm khá đúng vị trí giải phẫu. Như vậy có thể kết luận nhục thân được bó cốt ngay sau khi tịch, không có sắp xếp xương như nhục thân thiền sư Vũ Khắc Trường.
Để xác định giới tính, tuổi tác, tầm vóc và bệnh lí của thiền sư Như Trí, PGS. TS. Nguyễn Lân Cường đã nghiên cứu tất cả số di cốt bị rơi xuống dưới trong khi đưa nhục thân ra khỏi tháp. Có một đốt sống ngực có chiều cao thân thấp và không cân xứng. Điều này gợi ý cho chúng tôi về bệnh viêm cột sống của thiền sư. Diện khớp mu còn thấy rõ để có thể định tuổi của thiền sư khoảng 40 - 45 tuổi. Phủ tạng còn nguyên trong bụng.
Vào ngày 11/05/2004, điều vô cùng ngạc nhiên với PGS. TS. Nguyễn Lân Cường khi tu bổ pho tượng, đó là ông đã phát hiện ra một khối hợp chất bằng quả bưởi nằm trong bụng thiền sư Như Trí. Ông kể : "Tôi và hoạ sĩ sơn mài Đào Ngọc Hân lật ngược nhục thân để nghiên cứu phần trong lòng và ngạc nhiên khi phát hiện ra một khối hợp chất bằng quả bưởi nằm chính giữa phần bụng. Tượng được phủ kín bằng sơn ta, phía dưới lại có đáy gốm, do đó khối vật chất này từ ngoài không thể lọt vào trong ổ bụng được. Sau khi lấy mẫu phân tích, kết quả thật bất ngờ rằng đó là các chất còn lại của phần phủ tạng trong bụng thiền sư Như Trí. Như vậy, đây là lần đầu tiên ở Việt Nam phát hiện và chứng minh được có phần nội tạng trong bụng thiền sư.
Tin chắc khối vật chất này chính là nội tạng của thiền sư Như Trí, song ông Cường và các nhà khoa học vẫn lấy mẫu chuyển đến viện Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia để phân tích. Đúng như dự đoán, kết quả phân tích hoá học cho thấy, hợp chất lấy từ bụng thiền sư Như Trí chính là các chất còn lại của phần phủ tạng. Từ kết quả này, PGS. TS. Nguyễn Lân Cường suy luận rằng, trong bụng hai vị thiền sư chùa Đậu (huyện Thường Tín - Hà Nội) cũng có khối hợp chất còn lại của nội tạng, mà máy chụp X-quang không phát hiện được.
Sau khi đã tu bổ được phần thân, PGS. TS. Nguyễn Lân Cường và hoạ sĩ Đào Ngọc Hân tiến hành khoét phần gáy để đưa đốt sống cổ bị rời ra ban đầu. Đến độ sâu 1,3 cm bỗng chiếc đục trên tay hoạ sĩ Đào Ngọc Hân bật trở lại, ánh xanh của gỉ đồng loé lên. Ngày 04/6/2004, Tì kheo Thích Kiến Nguyệt và PGS. TS. Nguyễn Lân Cường đã chuyển nhục thân thiền sư Như Trí tới Bệnh viện Đa khoa Bắc Ninh để chụp phim X-quang. Và đã phát hiện thấy sau khi bồi lớp thứ nhất, người ta đã đặt một tấm đồng lớn trên lưng (dài 65 cm, rộng 15 cm) và một tấm đồng trên ngực (rộng 22 cm). Phía ngoài hai tấm đồng là lớp bồi dày trên dưới 1 cm. Trên đầu và bắp tay cũng được cuốn những dải băng bằng đồng có các kích thước khác nhau. Vòng quanh đầu trên hai tai là ba dải băng : một dải 0,6 cm và hai dải 0,79 cm. Có ba dải băng khác từ trên đỉnh đầu dọc theo thái dương xuống sau cằm. Ba dải băng này có một dải 1 cm và hai dải 0,5 cm. Nhìn theo chẩn sau có bốn dải băng to chiều rộng 2,13 cm, chạy từ cổ lên đỉnh đầu luồn qua dải băng to (vuông góc với nó) gập quay trở lại xuống cổ ở phía sau gáy. Qua phim X-quang thấy rất rõ vết gấp này. Một số dải băng khác được cuốn quanh cổ và hai dải băng có chiều ngang 0,4 cm chạy vòng từ nách vắt qua vai, từ trước ra sau.
Đây là hiện tượng đầu tiên ở Việt Nam. Có nhiều khả năng để giúp cho tư thế ngồi của thiền sư vươn thẳng, tránh bị cúi gập xuống ở phần cổ, lưng và cũng có khả năng để bảo vệ hộp sọ. Lớp bồi bên ngoài nhục thân thiền sư Như Trí dày 0,66 cm, gồm hai lớp : lớp ngoài màu vàng nâu, lớp trong màu đen. Cả hai lớp thành phần đều gồm vải, sơn ta và mạt cưa, ... Không hề có dát vàng hay bạc như tượng thiền sư Vũ Khắc Minh.
Để bảo đảm độ bền vững cho pho tượng nhục thân thiền sư Như Trí, PGS. TS. Nguyễn Lân Cường và đồng nghiệp đã thếp bạc trên toàn bộ pho tượng. Đồng thời quyết định đổ khuôn làm một pho tượng thứ hai bằng composite đặt trong tháp Viên Tuệ, còn pho tượng gốc đặt tại nhà Tổ.

Ngày 27//9/2004, Thiền viện Trúc Lâm đã tổ chức lễ cầu nguyện cho thiền sư Như Trí tại chùa Duệ Khánh và làm lễ rước nhục thân về chùa Tiêu Sơn rất trọng thể. Ngày 28/09/2004, lễ khánh thành việc tu bổ và bảo quản nhục thân thiền sư Như Trí đã được tổ chức tại chùa Tiêu Sơn.